مشکل عدم توسعه‌یافتگی بخش پایین‌دستی صنعت نفت سرمایه‌گذاری است یا ضعف مدیریت یا تحریم‌ها؟ این سوال زمانی مطرح می‌شود که در بخش بالادست پتروشیمی همه برنامه‌ها با هدف‌گذاری‌های بلندمدت و تاکید بر سرعتی بیشتر در اجرا، طراحی شده و وقتی کار به بخش پایین‌دست می‌رسد، سرعت آنقدر پایین است که محصول بالادست چاره‌ای جز صادرات ندارد.
این اتفاق برای صنعت پتروشیمی افتاده است. در طول پنجاه سال از عمر صنعت پتروشیمی و راه‌اندازی واحدهای پتروشیمی یکی پس از دیگری در دو دهه گذشته، هرچند تکمیل زنجیره تولید در برنامه‌ها قرار گرفته اما وقتی یک واحد پتروشیمی با سرمایه‌گذاری عظیم راه افتاده، همه به این فکر افتاده‌اند که محصول قرار است کجا تبدیل به ارزش‌افزوده شود؟ زیرا توسعه همزمان بالادست و پایین‌دست این صنعت اتفاق نیفتاده است. یعنی واحد پتروشیمی ایجاد شده اما محصول آن به صورت نیمه‌خام راهی جز بازارهای صادراتی ندارد.
این همان حلقه گمشده‌ای است که کارشناسان از آن به «خام‌فروشی» یاد می‌کنند، زیرا زمانی که محصول بالادست می‌خواهد وارد مرحله تولید با ارزش‌افزوده بالاتر شود، صنایعی که این زنجیره را تکمیل کنند، وجود ندارند. بنابراین بازگشت سرمایه همه هزینه‌های انجام‌شده، با کمترین سود صورت می‌گیرد، حال آنکه محصولی مثل متانول ایران وقتی وارد بازارهای جهانی می‌شود، در کشوری مثل چین تبدیل به محصولاتی می‌شود که بیشترین سود حاصل از این تبدیل را نصیب این کشور می‌کند.
سه عاملی که کار نمی‌کند
این روزها که موضوع افزایش ۷ هزار تومانی نرخ خوراک پتروشیمی‌ها بحث‌برانگیز شده، گروهی بر این باورند که کم‌کاری در توسعه صنایع پایین‌دستی صورت گرفته است. پیمان مولوی کارشناس اقتصادی در این رابطه به «جهان‌صنعت» می‌گوید: توسعه صنعت پتروشیمی هم مانند حوزه‌های دیگر، نیاز به دو اصل دارد؛ اول سرمایه‌گذاری و دوم دانش و تکنولوژی. این دو مورد جدا از هم نیستند. از زمانی که تحریم شدیم، دسترسی به تکنولوژی بالا در حوزه پتروشیمی‌ها را از دست دادیم. موضوع بعدی سرمایه است، پتروشیمی چه بالادست و چه پایین‌دست، حوزه هزینه‌بری است.
او با بیان اینکه به دلیل تحریم این صنعت به فاینانس دسترسی ندارد، اظهار داشت: هرچند در حوزه پتروشیمی جدا از همه شعار‌ها، رتبه اعتباری خوبی داریم، اما براساس آن رتبه اعتباری به منابع بین‌المللی دسترسی نداریم. این در حالی است که اگر شرایط تحریمی حاکم نبود در کنار دسترسی به منابع مالی در دنیا، می‌توانستیم پارتنرهای خوب بین‌المللی هم جذب کنیم. مولوی افزود: بنابراین مشکل توسعه‌نیافتگی پایین‌دست پتروشیمی فقط تلفیق سرمایه و پول نیست. تلفیق سرمایه با ملحق شدن شرکت‌های بزرگ در حوزه‌های مختلف می‌تواند به توسعه منجر شود.
این کارشناس اقتصادی گفت: اگر به شرکت‌های بزرگ موفق پتروشیمی با تکنولوژی بالا نگاه کنیم، همه این شرکت‌ها از این سه عامل بهره برده‌اند؛ هزینه سرمایه‌گذاری پروژه را کاهش داده‌اند، تکنولوژی پروژه را در سطح قابل قبولی بالا نگه داشته‌اند و در نهایت رقابت‌پذیری را بالا برده‌اند. این سه عامل در شرایط تحریمی صنعت پتروشیمی بالادست و پایین‌دست ما کار نمی‌کند.
تبعات قیمت‌گذاری دستوری
با وجودی که برخی کارشناسان بر این باورند که پایین‌دست صنعت نفت همزمان با صنایع بالادست توسعه متوازن نداشته، اما پدرام سلطانی نایب‌رییس سابق اتاق بازرگانی و فعال اقتصادی نظر دیگری دارد. او در این رابطه به «جهان‌صنعت» می‌گوید: صنایع پایین‌دستی پتروشیمی توسعه‌نیافته نیست. این تعبیر را باید اصلاح کرد. در حال حاضر صنایع پایین‌دستی در ایران یک صنعت نسبتا گسترده‌ای است و در حوزه‌های مختلف تولید انجام می‌دهد.
او با بیان اینکه این صنعت جای توسعه بیشتر دارد، گفت: یکسری عوامل جلوی توسعه بیشتر این صنعت را در تناسب با کشوری که منابع گازی فراوانی دارد، گرفته‌اند. صنایع بالادستی در دهه‌های گذشته تا حدی توسعه پیدا کرده و بازار مصرف بزرگی دارند. قیمت انرژی و کارگر در آن ارزان است. بنابراین صنایع پایین‌دستی باید بسیار بیشتر از آنچه که امروز توسعه پیدا کرده‌اند، بتوانند توسعه پیدا کنند.
سلطانی در پاسخ به این سوال که چرا این اتفاق رخ نداده است، تصریح کرد: این موضوع به دلیل یک عامل خاص نیست. چندین عامل موجب این اتفاق شده است. در رابطه با عامل نخست باید گفت، اصولا در سال‌های پس از توسعه صنایع بالادستی مثل صنایع مادر پتروشیمی، سال‌های خوبی برای سرمایه‌گذاری در ایران نبوده است. همان‌گونه که مشاهده می‌شود نرخ تشکیل سرمایه ثابت در ۱۰ سال گذشته به‌طور مرتب منفی بوده است. یعنی سرمایه‌گذاری نه فقط در این حوزه بلکه در تمام حوزه‌های زیرساختی و صنعتی کشور کاهنده بوده است .
او افزود: در دو و نیم سال گذشته حتی میزان سرمایه‌گذاری به اندازه جبران استهلاک سرمایه سال‌های گذشته در کشور نیست. این یک وضعیت فاجعه است. یعنی زیرساخت‌ها و صنایع مستهلک می‌شود و آن چیزی که جایگزین می‌شود هم هر سال کم و کمتر می‌شود. این فعال اقتصادی عامل دوم در توسعه‌نیافتگی پتروشیمی را ناشی از قانونگذاری دانست و خاطرنشان کرد: متاسفانه در زمانی که صنعت پتروشیمی بالادستی توسعه پیدا کرد، همه مزایای سرمایه‌گذاری از جمله معافیت‌های مالیاتی و نرخ ارزان خوراک، امکان صادرات بدون پرداخت عوارض یا مالیات و بازگشت مالیات به صنایع مادر داده شد. شاید این تصمیم برای دو سه سال اول مناسب بود و موجب بازگشت سریع سرمایه می‌شد، اما بعد از این مدت این قانون غیرضروری بوده است.
او افزود: در واقع، این امتیازات باعث شد سرمایه‌گذاری در صنایع مادر پتروشیمی به‌صرفه‌تر شود که محصولات خود را صادر کنند و آنها ترجیح دادند محصول خود را صادر کنند تا اینکه در صنایع پایین‌دستی سرمایه‌گذاری کنند. این اتفاق باعث یک جدال مستمر بین صنایع پایین‌دستی، بالادستی، دولت و بورس و همه ذی‌نفع‌ها در سال‌های اخیر بوده است. سلطانی عنوان کرد: سیاستگذار به جای آنکه سازوکاری درست کند که این صنایع پتروشیمی مادر، مواد اولیه پایین‌دستی‌ها را تامین کند، نرخ‌گذاری کرده است. نتیجه این شده که وقتی موضوع افزایش قیمت مطرح می‌شود، نه دولت، نه بورس و نه پتروشیمی‌ها زیر بار نمی‌روند و تا زمانی که این مزایا به نوعی تنظیم و اصلاح نشود که توجیه فروش مواد اولیه به داخل حداقل کمتر از صادرات نباشد، وضعیت به همین روال پیش خواهد رفت.
پیگیری‌های بی‌نتیجه
نایب‌رییس سابق اتاق بازرگانی ایران یادآور شد: زمانی که در اتاق بازرگانی بودم، این موضوع را در اتاق بارها مطرح کردیم. برای این موضوع یک بسته ۱۰ بندی نوشتیم، در مجامع مختلف، مرتب درباره این موضوع صحبت کردیم. اما کانال‌های قدرت در مجلس و دولت و بورس جلوی این کار را گرفته بودند. پس از پیگیری‌های فراوان و البته از سر ناچاری (چون دولت در درآمدهای خود دچار نوسان شد و نیاز به دریافت مالیات بیشتر داشت) دولت پذیرفت که تغییراتی در این قانون ایجاد کند، با این حال پیشنهاد اتاق هنوز هم به‌طور دقیق و کامل محقق نشده است.
او گفت: نکته دیگر که امروز می‌توان از آن به عنوان مانع توسعه صنایع پایین‌دستی یاد کرد این است که، شرایط اقتصادی کشور روز‌به‌روز در حال بدتر شدن است. تحریم‌ها باعث شده که صنایع پایین‌دستی در تنگنای بیشتری برای صادرات و همچنین تامین مواد اولیه قرار بگیرند. سلطانی خاطرنشان کرد: اتفاق‌هایی که در یکی دو سال گذشته به‌طور پرنگ‌تری رخ داده، مثل نرخ تورم بسیار بالا، نااطمینانی در بازار ارز، سیاست‌های تغییراتی و قیمت‌گذاری‌های دستوری که در دولت انجام می‌شود، سازوکار اقتصادی همه صنایع از جمله صنایع پایین‌دستی را تا حدی مختل کرده است. در برخی از بخش‌ها هم انگیزه توسعه را گرفته است .
این فعال اقتصادی گفت: در مجموع با وجود همه موانع، صنایع پایین‌دستی پتروشیمی با فناوری متوسط رو به پایینی که دارند، توسعه قابل قبولی دارند. دستیابی به فناوری بالا به پشتیبانی بیشتر و چشم‌انداز بلندمدت‌تری نیاز دارد. زیرا این نوع سرمایه‌گذاری‌ها ریسک بیشتری دارند. مصرف‌کننده‌های کالاهای آنها هم صنایعی هستند که آنها هم باید صنایع پیشرفته‌تری را داشته باشند، به همین دلیل هم مصرف‌کننده آن در بازار داخل شکل نمی‌گیرد.
منبع: مصاحبه با پدرام سلطانی و پیمان مولوی منتشر شده در روزنامه جهان صنعت
هیچ آیتمی برای نمایش وجود ندارد.